Już zauważono, że rok 2020 stał się w pełni tego słowa znaczeniu dramatycznym dla ludzkości. Pod kilkoma względami on zapewnie wejdzie do podręczników historii. Nie stał się wyjątkiem również region Górskiego Karabachu, który już przez dłuższy czas kojarzy się z nierozstrzygniętym pokojowo konfliktem. Mimo swej nazwy, ten malowniczy region o wielkości mniej więcej połowy wojewodztwa opolskiego obejmuje również równiny i łąki, stąd też wywodzi się karabachska rasa koni. Los chciał, by ten teren znów został uwikłany w wojnę na skalę tej, który toczyła się w latach 1988-1994. W czasach gdy polskie media są przeważnie zajęte pandemią i protestami aborcyjnymi, trwająca wojna w Karabachu w zasadzie zniknęła z czołówek. Niemniej jednak w niej już zginęło co najmniej kilkaset ludzi i ponownie zmieniła się geopolityczna mapa całego kraju.

Żeby w pełni zrozumieć znaczenie nowych wydarzeń w Karabachu i przybliżyć czytelnikowi sedno sprawy cofnijmy się w czasie do XIX wieku. Jak podaje polski badacz Piotr Kwiatkiewicz, zaledwie w ciągu dwóch lat, między 1828 a 1830 rokiem, na Południowy Kaukaz przybyło przeszło 120 000 Ormian z Persji i Turcji. Zawrotne tempo rozwoju, stymulowane naftowym boomem na terenie współczesnego Azerbejdżanu, przyczyniło się do wzmożonego napływu cudzoziemców, przeważnie Ormian i Gruzin. Jak pisze Kwiatkiewicz, Ormianie w owych czasach, jako ludność niemuzułmańska, byli zwolnieni ze służby wojskowej i nawet z niektórych podatków. W dużej mierze handel w Imperium Rosyjskim skupiał się w ich rękach. Wielu, jak np. Galust Sarkis Gulbenkian, zbijało potężne majątki. Azerbejdżan, jako typowy kraj pogranicza kultur, gdzie doskonale współistniały obok siebie różne narody i religie, daleko posuniętą tolerancję miał wręcz wpisaną w tradycję. Jak podaje dalej Kwiatkiewicz, Ormianie zdawali się interpretować swoją „ojczyznę z wyboru” odmiennie, niż pozostali imigranci.

„Coraz częśćiej  postrzegali też Azerbejdżan jako swą ojczyznę w najpełniejszym, sięgającym do etymologii znaczeniu tego terminu, czyli „ojcowiznę”, do której powrócili. Odwoływali się przy tym do legendy Wielkiej Armenii, czyniąc z niej sztandar i ideę przewodnią swej akcji osiedleńczej, przybierającej... ogromne rozmiary” - pisze Kwiatkiewicz. Te dążenia trafiły na zdecydowany opór rodzimej ludności. Pierwsze masowe krwawe starcia miały miejsce w 1905 roku, a najcięższe z nich wydarzyły się właśnie w Górskim Karabachu. Według różnych ocen, zginęło co najmniej kilka tysięcy ludzi. Rewolucja i obalenie caratu nic w tej kwestii nie zmieniły, przeciwnie, w marcu 1918 roku w Baku ormiańskie bojówki dokonały rzezi w muzułmańskich częściach miasta. Po powstaniu krótkotrwałej Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu doszło do waśni odnośnie przebiegu granic z Armenią.

Największe emocje, między innymi, znów budził właśnie Górki Karabach. Został on przydzielony Azerbejdżanowi,  a za sprawą dyplomatii azerskiego gubernatora Chosrowa Sułtanowa to rozwiązanie zostało zaakceptowane przez miejscowe zgromadzenie ormiańskie. W kwietniu 1920 Azerbejdżan został włączony do Związku Sowieckiego. Nowa sowiecka władza również przyznała Górski Karabach Azerbejdżanowi. Z części obszaru Górskiego Karabachu utworzono Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny (NKOA) ze stolicą w Chankendi, przemianowanym na Stepanakert, na cześć ormiańskiego bolszewika Stepana Szaumiana. Jednak w latach sześćdziesiątych Ormianie zaczęli słać do Moskwy petycje o włączeniu tego obszaru do Armeńskiej SSR. W 1964 r. Anastas Mikojan, polityk ormiańskiej narodowości, zasugerował sowieckiemu przywódcy Nikicie Chruszczowowi włączenie NKOA do Armeńskiej SSR, na co Chruszczow rzekomo odpowiedział: „Jestem gotów prędzej wysłać dwanaście tysięcy wojskowych ciężarówek dla przesiedlenia w ciągu doby Ormian z NKOA do Armenii”. W czasach rozpadu Związku Sowieckiego, w prawdziwy zamęt, jak pisze Kwiatkiewicz, Azerbejdżan wprowadzała działalność Ormian. Doniesienia i raporty milicyjne, napływające do Baku z regionu, brzmiały zatrzważająco. W 1987 roku powstały struktury organizacji ormiańskich aktywistów w ramach tzw. komitetu „Karabach”. Jak zaznacza Kwiatkiewicz, „powołanie do życia komitetu i podjęcie przezeń działalności uznać należy za przełomowe wydarzenie w dziejach regionu, cezurę otwierającą nowy jej rozdział, dający się nieprecyzyjnie określić mianem wojny o Górski Karabach”.

W 1988 roku w Baku kilkutysięczna rzesza młodzieży zaprotestowała przeciwko szowinizmowi Ormian, zaś przybywające każdego  dnia pociągi pełne uchodźców z Armenii podgrzewały atmosferę. W wojnie o Górski Karabach, która wybuchła w tym samym roku, poległo łącznie co najmniej 17 tysięcy żołnierzy i ponad tysiąc cywilów z obu stron, a w wyniku podpisano zawieszenie broni zamiast traktatu pokojowego. Azerbejdżan stracił Górski Karabach oraz siedem otaczających go rejonów (Kelbadżarski, Agdamski, Fizuliński, Dżebrailski, Gubadliński i Zangelański). Jak na ironię, utworzona w Górskim Karabachu separatystyczna ormiańska Republika Arcach nie została uznana nawet przez Armenię, oprócz wszystkich innych państw. Mimo tego stworzyła ona własne wojsko. Tymczasem cztery rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ (822, 853, 874 i 884) zatwierdziły przynależność wszystkich wymienionych rejonów do Azerbejdżanu i uznały je za okupowane, a wojsko ormiańskie na tych obszarach za okupacyjne, wobec czego ono miało się wycofać z zajętych obszarów.

Po nowych zbrojnych starciach w 2008 roku została dodatkowo uchwalona rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 62/243, która potwierdziła obowiązek wycofania się wojsk ormiańskich ze wszystkich zajętych obszarów Azerbejdżanu. Rezolucje te w praktyce zostały zignorowane przez ormiańskie władze, a międzynarodowe próby pokojowego rozwiązania konfliktu po prawie 30 latach okazały się bezskuteczne. Nie osiągnięto również kompromisu przy którym wojsko ormiańskie opuszcza okupowane tereny stopniowo, zaś miejscowa ormiańska ludność cywilna pozostaje. Nadal pamiętam, jak przez kilka lat prawie każdy program azerskich wiadomości rozpoczynął się od słów prezenterki „rozejm został ponownie naruszony, wróg został powstrzymany ogniem zwrotnym, strat nie ma”. Struny zamyślonej i melancholijnej azerbejdżańskiej duszy od dawna wystrojone są też do tradycyjnego azerskiego gatunku muzycznego „szikeste”, którego drugim znaczeniem jest „smutny”, „przygnębiony”, niczym portugalskie fado, a jednym z rodzajów szikaste jest właśnie karabachski („Garabach szikestesi”). Powstała tęsknota za Karabachem i romantyczna wiara w jego odzyskanie zaczęły przypominać folklorystyczny motyw króla pod górą czy irlandzką legendę o Rory'm, który uratuje Irlandię przed Brytyjczykami „jak Bóg da”.

27 września 2020 roku to wszystko się zmieniło, ale wtedy to wydawało się być jedynie kolejnym naruszeniem rozejmu. Wkrótce jednak zarówno w Azerbejdżanie, jak i w Armenii ogłoszono stan wojenny i mobilizację, a w Azerbejdżanie również godzina policyjna. Należy zaznaczyć, że w odróżnieniu od Polski zarówno w Azerbejdżanie, jak i w Armenii jest obowiązkowy pobór do wojska. Ale ochotników po obie strony też nie brakowało. Jednak chyba nikt się nie spodziewał, że po kilku dniach Azerbejdżan wyzwoli spod okupacji liczne wsi w czterech rejonach, oraz odzyska rejonowe centra – miasta Fizuli, Dżebrail, Zangelan i Gubadli. Stało się to kosztem pełnowymiarowej wojny, gdzie po obie strony zginęło oficjalnie kilkaset, a nieoficjalnie kilka tysięcy wojskowych i co najmniej sto cywilów. Drugie co do wielkości miasto Azerbejdżanu Gandża doznało śmiertelnych ataków przy użyciu rakiet balistycznych, ostrzelano również stolicę Górskiego Karabachu Stepanakert.

Gdy piszę te słowa, wojna nadal trwa. Osiągnięte 10 października podczas negocjacji w Moskwie humanitarne zawieszenie broni zostało niemal natychmiast zlekceważone. Po raz pierwszy od 30 lat ziemia Górskiego Karabachu doznała tak szeroko zakrojonych akcji militarnych, które już na pewno też trafią do podręczników historii i wojskowości. Na razie nie wiadomo, czy wojska ormiańskie będą walczyły do ostatniego żołnierza, czy też zgodzą się jednak na opuszczenie okupowanych obszarów. W obecnych trudnych czasach na całym świecie chciałoby się wierzyć, że tak czy inaczej przynajmniej w jednym kraju sprawiedliwość zwycięży, ziemia Karabachu wreszcie zazna trwałego pokoju i ludzkie ofiary nie okażą się daremne.

Autor:

Togrul Safarow